Ένας σχεδόν άγνωστος αρχαιολογικός χώρος στην καρδιά της Αθήνας. Στη σκιά του μεγαλοπρεπούς ναού του Ολυμπίου Διός, κάτω από το βλέμμα χιλιάδων βιαστικών οδηγών και περαστικών, μια καταπράσινη όαση που σαν μικρή γέφυρα μάς πηγαίνει σε ελάχιστα βήματα από το σήμερα της Αθήνας, στο χθες.
Πόσοι, άραγε, από τους σημερινούς Αθηναίους που περνούν μπροστά από το Καλλιμάρμαρο προς Καλλιρόης ή Βουλιαγμένης γνωρίζουν ότι ακριβώς μπροστά από το Στάδιο, κατά μήκος της σημερινής οδού Αρδηττού και εν συνεχεία προς Φιλοπάππου και Καλλιθέα, περνούσε ο Ιλισσός, ο ένας από τους τρεις ποταμούς της Αθήνας; Δείτε αυτή την εξαιρετική φωτογραφία σε καρτ ποστάλ των αρχών του 1900, τραβηγμένη (πιθανόν) από το λόφο του Αρδηττού, που μας δείχνει την περιοχή μπροστά από το Στάδιο. Το κομμάτι του ποταμού που βλέπετε, είναι σήμερα η λεωφόρος Βασιλέως Κωνσταντίνου.
Ένας ποταμός, άλλοτε σημείο ξεκούρασης και αγαλλίασης για τους Αθηναίους, μοναδικής φυσικής ομορφιάς και σημασίας για το λεκανοπέδιο της Αττικής, που όμως έπειτα, η πολεοδομική επέκταση της Αθήνας επέβαλλε την σταδιακή εξαφάνισή του από το χάρτη της σύγχρονης πόλης. Ας κάνουμε έναν περίπατο, στο μοναδικό σημείο μέσα στο κέντρο της Αθήνας όπου σώζεται σήμερα η αρχαία κοίτη του Ιλισσού, αρχίζοντας όμως πρώτα από το άγνωστο Ιερό του Πανός.
Στη συμβολή των οδών Αθανασίου Διάκου και Αρδηττού, στα φανάρια απ' όπου ξεκινούν η Βουλιαγμένης και η Καλλιρόης, μέσα σε μια κατάφυτη έκταση, βυθισμένη σε σχέση με το δρόμο, βρίσκεται ο Ιερός Ναός της Αγίας Φωτεινής. Κατεβαίνοντας προς την εκκλησία, θα δείτε στα δεξιά σας μια πινακίδα.
Αν στο σημείο εκείνο κοιτάξετε στο βάθος, μέσα στα δέντρα, θα ανακαλύψετε έναν μεγάλο βράχο με δύο λαξευμένες πλευρές και μια μικρή φυσική σπηλιά στη βάση του. Είναι ο βράχος που, πολλοί οδηγοί κατεβαίνοντας την Αρδηττού προς Καλλιρόης, βλέπουν να κόβει το πεζοδρόμιο και το δρόμο στην άκρη του και ίσως αναρωτιούνται, τι στην ευχή άφησαν αυτόν το βράχο εκεί, μες στη μέση.
Δεν είναι όμως ένας απλός βράχος, είναι το αρχαίο Ιερό του Πανός, με ένα καλά κρυμμένο μυστικό που δεν αποκαλύπτει πια σε όλους. Πλησιάστε τον.
Ο βράχος, εντοπίστηκε και ερευνήθηκε πρώτη φορά στα τέλη του 19ου αιώνα. Αργότερα, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, το 1911 οι αρχαιολόγοι εντόπισαν στη μία από τις δύο λειασμένες κατακόρυφες επιφάνειές του, μια δυσδιάκριτη ανάγλυφη παράσταση του Πανός, του πανάρχαιου τραγοπόδαρου θεού της άγριας φύσης.
Η παράσταση, που χρονολογήθηκε περίπου στον 5ο αιώνα π.Χ, διακρίνεται καλύτερα στην παλιά αυτή φωτογραφία, όμως σήμερα, ίσως λόγω της ρύπανσης και της φυσικής διάβρωσης, αλλά περισσότερο λόγω της εγκατάλειψης και της αδιαφορίας, θα πρέπει να προσπαθήσετε αρκετά για να εντοπίσετε το ...ελάχιστο ίχνος που πλέον σώζεται - στη δεύτερη φωτογραφία, σας βοηθάω.
Και για να καταλάβετε το μέγεθος της αδιαφορίας, η ίδια η πινακίδα του υπ. Πολιτισμού μάς πληροφορεί ότι κατά τις εργασίες διάνοιξης της οδού Αρδηττού, η Αρχαιολογική Υπηρεσία πρόλαβε την τελευταία στιγμή την ανατίναξη του βράχου με δυναμίτη.
Βγαίνοντας από το χώρο του Ιερού και συνεχίζοντας προς τα κάτω, μόλις περάσετε την εκκλησία, μπαίνετε στο χώρο της αρχαίας κοίτης του Ιλισσού, όπου βρισκόταν το μικρό «βατραχονήσι» και η πηγή της Καλλιρόης.
Αν παρατηρήσετε προσεκτικά το ανάγλυφο του εδάφους, εύκολα μπορείτε να ξεχωρίσετε μέσα στην πυκνή βλάστηση την όχθη του Ιλισσού, καθώς και στην πλευρά της εκκλησίας αλλά και στην απέναντι, το έδαφος απότομα βαθαίνει. Ανάμεσα στις δύο «όχθες», θα δείτε έναν μεγάλο βράχο που μοιάζει ενωμένος πια σχεδόν με τον υπόλοιπο γύρω χώρο. Ως το σημείο εκείνο, η ροή του ποταμού έφθανε χωρισμένη σε δύο σκέλη - το πρώτο, τεχνητά δημιουργημένο κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, η επονομαζόμενη «μεσαιωνική κοίτη» και το άλλο να είναι η κανονική αρχαία ροή του ποταμού που αργότερα καταργήθηκε. Το κομμάτι γης ανάμεσα στα δύο σκέλη του ποταμού σε εκείνη την περιοχή, σχημάτιζε ένα ιδιότυπο νησί, πάνω στο οποίο μαρτυρείται ότι ζούσαν χιλιάδες βατράχια. Γι' αυτό πήρε την ονομασία «βατραχονήσι», ενώ και η συνοικία που άρχισε να αναπτύσσεται σ' αυτή τη μεριά του Αρδηττού κατά την επέκταση της πόλης, έμεινε στους παλαιούς Αθηναίους ως «βατραχονήσι».
Δεξιά και αριστερά του μεγάλου αυτού βράχου, στον οποίον συναντιόνταν ξανά τα νερά από τα δύο σκέλη του ποταμού, σχηματίζονταν μικροί καταρράχτες και ανάμεσα τους, σε εκείνο το σημείο, βρισκόταν η περίφημη κατά την αρχαιότητα κρήνη (ή πηγή) Καλλιρόη. Απολαύστε δύο παλιές φωτογραφίες που σώζουν την εικόνα και την ομορφιά του τοπίου πριν την καταστροφή του.
Όλα αυτά, θα τα δείτε καλύτερα αν περάσετε στην απέναντι της εκκλησίας όχθη του ποταμού και κατέβετε κάτω, ακολουθώντας κάποιο από τα μονοπατάκια που θα βρείτε ανάμεσα στα δέντρα και τους θάμνους.
Εκεί, θα συναντήσετε ένα ακόμη «κρυμμένο» αξιοθέατο, την εντυπωσιακή παλιά τρίτοξη πέτρινη γέφυρα του Όθωνα, θαμμένη σήμερα κυριολεκτικά κάτω από την οδό Αθανασίου Διάκου. Η γέφυρα, κατασκευάστηκε την περίοδο 1852-1854, επι δημαρχείας Ιωάννη Κόνιαρη, όπως αποκαλύπτει και η ξεθωριασμένη επιγραφή που θα δείτε πάνω από το μεσαίο τόξο της και το κομμάτι της αυτό είναι το μόνο που φαίνεται καθώς από την άλλη μεριά, η γέφυρα είναι εξ' ολοκλήρου θαμμένη. Μπορείτε να μπείτε και κάτω από τη γέφυρα, καθώς η πρόσβαση είναι ανοιχτή, ωστόσο δε θα το πρότεινα λόγω της συχνότατης χρήσης του χώρου ως... δημόσια ουρητήρια.
Η όψη της παλιάς γέφυρας, να βαστάζει πάνω της τον σύγχρονο δρόμο, αποτελεί χαρακτηριστική εικόνα για το πώς το μεγαλύτερο μέρος της σύγχρονης Αθήνας αναπτύχθηκε «πατώντας» (κυριολεκτικά) πάνω στην παλιά, σε δυσαρμονία με την ιστορία και την πλούσια τοπογραφία του λεκανοπεδίου.
Για να κατανοήσετε καλύτερα τη θέση όσων εξετάζουμε, παραθέτω ένα χρήσιμο σχεδιάγραμμα από τη σελίδα «Αστική Σπηλαιολογία».
Ο Ιλισσός, εξακολουθεί να κυλά σήμερα κάτω από τα πόδια μας, μέσα από ένα μεγάλο και πολύπλοκο σύστημα υπόγειων στοών, ενώ, παρά την απίστευτη ταλαιπωρία που έχει υποστεί ο ποταμός, στην εκβολή του στο Φάληρο (επίσης τεχνητή, αφού κανονικά ο αρχαίος Ιλισσός δεν είχε δική του εκβολή και ενωνόταν με τον Κηφισσό στο ύψος του σημερινού Ταύρου) έχουν καταμετρηθεί περισσότερα από 130 είδη πουλιών, μερικά από τα οποία είναι σπάνια στην Αττική ή απειλούμενα - χαραδριόμορφα, ποταμοσφυρίκτες, κορμοράνοι, αλκυόνες, χήνες ακόμη και αρπακτικά. Τα περισσότερα είδη είναι μεταναστευτικά. Κατά το παρελθόν έχει προταθεί η εκβολή του Ιλισσού να ανακηρυχθεί ως προστατευόμενο φυσικό πάρκο, αλλά η πρόταση δεν είχε ιδιαίτερη τύχη.
Δεν είναι όμως ένας απλός βράχος, είναι το αρχαίο Ιερό του Πανός, με ένα καλά κρυμμένο μυστικό που δεν αποκαλύπτει πια σε όλους. Πλησιάστε τον.
Ο βράχος, εντοπίστηκε και ερευνήθηκε πρώτη φορά στα τέλη του 19ου αιώνα. Αργότερα, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, το 1911 οι αρχαιολόγοι εντόπισαν στη μία από τις δύο λειασμένες κατακόρυφες επιφάνειές του, μια δυσδιάκριτη ανάγλυφη παράσταση του Πανός, του πανάρχαιου τραγοπόδαρου θεού της άγριας φύσης.
Η παράσταση, που χρονολογήθηκε περίπου στον 5ο αιώνα π.Χ, διακρίνεται καλύτερα στην παλιά αυτή φωτογραφία, όμως σήμερα, ίσως λόγω της ρύπανσης και της φυσικής διάβρωσης, αλλά περισσότερο λόγω της εγκατάλειψης και της αδιαφορίας, θα πρέπει να προσπαθήσετε αρκετά για να εντοπίσετε το ...ελάχιστο ίχνος που πλέον σώζεται - στη δεύτερη φωτογραφία, σας βοηθάω.
Και για να καταλάβετε το μέγεθος της αδιαφορίας, η ίδια η πινακίδα του υπ. Πολιτισμού μάς πληροφορεί ότι κατά τις εργασίες διάνοιξης της οδού Αρδηττού, η Αρχαιολογική Υπηρεσία πρόλαβε την τελευταία στιγμή την ανατίναξη του βράχου με δυναμίτη.
Βγαίνοντας από το χώρο του Ιερού και συνεχίζοντας προς τα κάτω, μόλις περάσετε την εκκλησία, μπαίνετε στο χώρο της αρχαίας κοίτης του Ιλισσού, όπου βρισκόταν το μικρό «βατραχονήσι» και η πηγή της Καλλιρόης.
Αν παρατηρήσετε προσεκτικά το ανάγλυφο του εδάφους, εύκολα μπορείτε να ξεχωρίσετε μέσα στην πυκνή βλάστηση την όχθη του Ιλισσού, καθώς και στην πλευρά της εκκλησίας αλλά και στην απέναντι, το έδαφος απότομα βαθαίνει. Ανάμεσα στις δύο «όχθες», θα δείτε έναν μεγάλο βράχο που μοιάζει ενωμένος πια σχεδόν με τον υπόλοιπο γύρω χώρο. Ως το σημείο εκείνο, η ροή του ποταμού έφθανε χωρισμένη σε δύο σκέλη - το πρώτο, τεχνητά δημιουργημένο κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, η επονομαζόμενη «μεσαιωνική κοίτη» και το άλλο να είναι η κανονική αρχαία ροή του ποταμού που αργότερα καταργήθηκε. Το κομμάτι γης ανάμεσα στα δύο σκέλη του ποταμού σε εκείνη την περιοχή, σχημάτιζε ένα ιδιότυπο νησί, πάνω στο οποίο μαρτυρείται ότι ζούσαν χιλιάδες βατράχια. Γι' αυτό πήρε την ονομασία «βατραχονήσι», ενώ και η συνοικία που άρχισε να αναπτύσσεται σ' αυτή τη μεριά του Αρδηττού κατά την επέκταση της πόλης, έμεινε στους παλαιούς Αθηναίους ως «βατραχονήσι».
Δεξιά και αριστερά του μεγάλου αυτού βράχου, στον οποίον συναντιόνταν ξανά τα νερά από τα δύο σκέλη του ποταμού, σχηματίζονταν μικροί καταρράχτες και ανάμεσα τους, σε εκείνο το σημείο, βρισκόταν η περίφημη κατά την αρχαιότητα κρήνη (ή πηγή) Καλλιρόη. Απολαύστε δύο παλιές φωτογραφίες που σώζουν την εικόνα και την ομορφιά του τοπίου πριν την καταστροφή του.
 |
| Η κρήνη Καλλιρόη και οι καταρράχτες του Ιλισσού, σε φωτογραφία του 1875. |
 |
| Θαυμάσια φωτογραφία του 1910 με την περιοχή της Καλλιρόης σε πρώτο πλάνο. |
Εκεί, θα συναντήσετε ένα ακόμη «κρυμμένο» αξιοθέατο, την εντυπωσιακή παλιά τρίτοξη πέτρινη γέφυρα του Όθωνα, θαμμένη σήμερα κυριολεκτικά κάτω από την οδό Αθανασίου Διάκου. Η γέφυρα, κατασκευάστηκε την περίοδο 1852-1854, επι δημαρχείας Ιωάννη Κόνιαρη, όπως αποκαλύπτει και η ξεθωριασμένη επιγραφή που θα δείτε πάνω από το μεσαίο τόξο της και το κομμάτι της αυτό είναι το μόνο που φαίνεται καθώς από την άλλη μεριά, η γέφυρα είναι εξ' ολοκλήρου θαμμένη. Μπορείτε να μπείτε και κάτω από τη γέφυρα, καθώς η πρόσβαση είναι ανοιχτή, ωστόσο δε θα το πρότεινα λόγω της συχνότατης χρήσης του χώρου ως... δημόσια ουρητήρια.
Η όψη της παλιάς γέφυρας, να βαστάζει πάνω της τον σύγχρονο δρόμο, αποτελεί χαρακτηριστική εικόνα για το πώς το μεγαλύτερο μέρος της σύγχρονης Αθήνας αναπτύχθηκε «πατώντας» (κυριολεκτικά) πάνω στην παλιά, σε δυσαρμονία με την ιστορία και την πλούσια τοπογραφία του λεκανοπεδίου.
Για να κατανοήσετε καλύτερα τη θέση όσων εξετάζουμε, παραθέτω ένα χρήσιμο σχεδιάγραμμα από τη σελίδα «Αστική Σπηλαιολογία».
Ο Ιλισσός, εξακολουθεί να κυλά σήμερα κάτω από τα πόδια μας, μέσα από ένα μεγάλο και πολύπλοκο σύστημα υπόγειων στοών, ενώ, παρά την απίστευτη ταλαιπωρία που έχει υποστεί ο ποταμός, στην εκβολή του στο Φάληρο (επίσης τεχνητή, αφού κανονικά ο αρχαίος Ιλισσός δεν είχε δική του εκβολή και ενωνόταν με τον Κηφισσό στο ύψος του σημερινού Ταύρου) έχουν καταμετρηθεί περισσότερα από 130 είδη πουλιών, μερικά από τα οποία είναι σπάνια στην Αττική ή απειλούμενα - χαραδριόμορφα, ποταμοσφυρίκτες, κορμοράνοι, αλκυόνες, χήνες ακόμη και αρπακτικά. Τα περισσότερα είδη είναι μεταναστευτικά. Κατά το παρελθόν έχει προταθεί η εκβολή του Ιλισσού να ανακηρυχθεί ως προστατευόμενο φυσικό πάρκο, αλλά η πρόταση δεν είχε ιδιαίτερη τύχη.
Φεύγοντας, αξίζει να δείτε και την εκκλησία της Αγίας Φωτεινή, απ' όπου ξεκινήσαμε. Χτισμένη το 1872 και ανακαινισμένη έπειτα δύο φορές για να πάρει τη σημερινή της μορφή, κατασκευάστηκε στη θέση παλαιότερου μικρού χριστιανικού ναού, που με τη σειρά του είχε κατασκευαστεί πάνω στα ερείπια αρχαίου ναού της Εκάτης και του βωμού των Ιλισιάδων Μουσών - κοντά στο οποίο υπήρχε και ο πλάτανος που σύμφωνα με τη γραμματεία συνήθιζε να πηγαίνει ο Σωκράτης με τους μαθητές του. Επίσης, αν φύγετε περπατώντας προς το Ζάππειο, μην αμελήσετε να δείτε και τα ερείπια της πολύ σημαντικής παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5ου μ.Χ. αιώνα.
Θα μπορούσαμε πολλά ακόμα να πούμε για την πολύ σημαντική περιοχή του Αρδηττού, την Καλλιρόη και την αρχαία πορεία του Ιλισσού με τα τόσα σημεία αρχαιολογικού ενδιαφέροντος και τη σημερινή, υπόγεια παρουσία του, αλλά θα πλατειάσουμε. Αν σας ενδιαφέρει όμως το θέμα, προτείνω να συνεχίσετε την ανάγνωση σε δύο αναρτήσεις που θα σας δώσουν ακόμα περισσότερες πληροφορίες, η πρώτη από το εξαιρετικό ιστολόγιο «Αστική Σπηλαιολογία» και η δεύτερη από τη σελίδα του χώρου τέχνης «Ειλισσός».
* ο πίνακας στην αρχή της ανάρτησης, είναι φιλοτεχνημένος το 1805 από τον Ε. Dodwell και απεικονίζει την κρήνη Καλλιρόη και το βατραχονήσι, ενώ διασώζει και τον μικρό ναό που υπήρχε πριν την Αγία Φωτεινή.
* ο πίνακας στην αρχή της ανάρτησης, είναι φιλοτεχνημένος το 1805 από τον Ε. Dodwell και απεικονίζει την κρήνη Καλλιρόη και το βατραχονήσι, ενώ διασώζει και τον μικρό ναό που υπήρχε πριν την Αγία Φωτεινή.
